Hoe bescherm ik de uiterlijke vormgeving van mijn product?

Wat is productvormgeving?

Productvormgeving ziet op alle uiterlijke kenmerken van een (tastbaar) product, zoals een auto, jas of een bureaustoel. Denk hierbij aan opdrukken en printjes, vorm- en kleurgebruik, en bepaalde ontwerpdetails. Bij productvormgeving denk u waarschijnlijk al snel aan de mode- of meubelsector: producten die met name worden gekocht óm hun uiterlijk. Maar over de gehele maakindustrie zien wij dat er binnen productcategorieën veel variatie bestaat voor wat betreft de vormgeving. Bijvoorbeeld bij speakers in de vorm van een potlood, of bij kurkentrekkers met poppetjes erop. 

Bij productvormgevingsbescherming hebben we het uitsluitend over de bescherming van de uiterlijke vormgeving van dat product. Het product zelf kan ook nog op een andere manier beschermd zijn, bijvoorbeeld voor de techniek (door het octrooirecht). Dat laatste laten we in deze blog buiten beschouwing. 

Hoe kan ik mijn productvormgeving beschermen?

Als u een nieuw product ontwerpt, kan de vormgeving ervan (het uiterlijk) wellicht worden beschermd door middel van intellectuele eigendomsrechten (hierna: IE-rechten). IE is een paraplubegrip; veel verschillende en uiteenlopende soorten rechten vallen hieronder. Wij lichten drie (IE-)rechten toe: auteursrechten, modellenrechten, en de regels over slaafse nabootsing. Deze rechten komen in het kader van de bescherming van productvormgeving het meeste voor. 

Het is daarnaast ook mogelijk om via het merkenrecht (tevens een IE-recht) productvormgeving te beschermen. Dit is minder gebruikelijk en verdient een eigen bespreking, maar het is goed om te weten dat dit tot de mogelijkheden behoort. Zie dit item voor meer informatie. 

Mijn product beschermen met auteursrechten

Er kunnen wellicht auteursrechten rusten op uw productvormgeving. Auteursrechten zien namelijk op de bescherming van creativiteit en originaliteit binnen zogeheten ‘werken’. Bijna alles kan in potentie een werk zijn. Boeken, films, theaterproducties, landkaarten, en dus ook productvormgeving. Wel is noodzakelijk dat een werk voldoende ‘bepaalbaar’ is. Het is daarom, in het kader van productvormgeving, van belang dat er een waarneembare uiting is van het product. Ideeën en algemene concepten komen niet voor auteursrechtelijke bescherming in aanmerking. Met andere woorden; uw idee op zichzelf is wellicht niet beschermd, maar de uitwerking van dat idee mogelijk wel. 

Auteursrechten ontstaan ‘vanzelf’. Dat betekent dat wanneer een productontwerp voldoet aan alle criteria, hier meteen auteursrechten op rusten. U hoeft deze dus niet te registreren. Daarvoor gelden wel eisen. In Nederland is de eis dat uw product een ‘eigen oorspronkelijk karakter moet hebben en het persoonlijk stempel van de maker moet dragen’ (EOKPS-eis). In Europa is die eis uitgewerkt als; een eigen intellectuele schepping (EIS). Hoe moet die eis nu worden uitgelegd? Allereerst mag de vormgeving van het product niet zijn ontleend aan dat van een ander product. Men mag dus niet plagiëren. Terugkomend op de jas, kunt u geen auteursrechten claimen op een printje dat is gekopieerd van een concurrent. Uw ontwerp is dan immers niet meer origineel, en zou in veel gevallen ook ertoe kunnen leiden dat uzelf auteursrechtinbreuk maakt. 

Ten tweede is het vereist dat de ontwerper van een product tijdens het maken hiervan ‘vrije en creatieve keuzes’ heeft gemaakt. In Nederland spreken wij, bij dit vereiste, ook wel van de gedachte dat het ‘persoonlijk stempel’ van de maker in het ontwerp moet worden teruggevonden. Uiteindelijk is het de rechter die bepaalt of er van zulke keuzes sprake is geweest en dus of uw product voldoet aan de auteursrechtelijke toets. 

Juist bij productvormgeving leidt het tweede punt vaak tot (juridische) discussies. Want wanneer is er nu sprake van een persoonlijke stempel? Niet iedere vrije keuze voldoet daar aan.

Daarnaast is de rechtspraak op dit gebied, mede doordat Europese regelgeving hier ook van toepassing is, momenteel volop in beweging. Dat maakt het voor partijen moeilijk om vooraf in te schatten of hun product auteursrechtelijk beschermd is. De volgende afwegingen kunnen een rol spelen bij de vraag of uw product voldoet aan de EOKPS-(ofwel EIS-)eis: 

• Dient een ontwerpkeuze ertoe zodat het product normaal gebruikt kan worden? In dat geval is een keuze wellicht functioneel en/of technisch bepaald. In dat geval is de keuze niet vrij of creatief en dus draagt het product geen persoonlijk stempel van de maker. Deze keuze was immers noodzakelijk om een bepaald technisch effect te verkrijgen. De rechter oordeelde bijvoorbeeld recentelijk nog  dat de keuze voor de lengte van het handvat van een kaasschaaf functioneel was bepaald. Dit was namelijk bedoeld om het gebruik te vergemakkelijken.
• Is een keuze creatief genoeg zodat de identiteit van de ontwerper hierin terugkomt? Of eigenlijk is de vraag: hoe groot is de kans dat een andere ontwerper (onafhankelijk van u) tot dezelfde keuze komt? Als bijvoorbeeld het handvat van de kaasschaaf geel wordt gemaakt is dat geen technische keuze, maar of het creatief is, is nog maar de vraag.
• Kan de combinatie van alle keuzes, ook al dienen zij misschien een technisch doel of is het op zichzelf niet heel creatief, niet alsnog leiden tot auteursrechtelijke bescherming? Bij het samenstellen van keuzes, ook al zijn die op zichzelf niet beschermd omdat ze functioneel zijn, kan immers ook creativiteit een rol spelen.  

Concluderend is het mogelijk dat op uw productvormgeving auteursrechten rusten. Bovenstaande aandachtspunten geven een indicatie waar een rechter op let, en dat u met uw product wellicht meer rechten heeft dan misschien op voorhand gedacht! Wij raden in concrete gevallen altijd aan juridisch advies in te winnen. 

Mijn product beschermen met modellenrechten

Naast auteursrechten kunt u ook een modelrecht krijgen op uw productvormgeving. Sterker nog, het beschermen van uiterlijke vormgeving is het voornaamste doel van het modellenrecht. Zowel twee- als driedimensionale modellen kunnen worden beschermd. Het kan dan gaan om patronen/opdrukken, maar ook om de uiterlijke vormgeving van bijvoorbeeld gebruiksproducten.

In Nederland heeft u de keuze om uw model in te schrijven voor bescherming in de Benelux (bij het BBIE) of voor in de Europese Unie (bij het EUIPO). De regels die gelden voor een Beneluxmodel en een EU-model wijken enigszins af. Zo kent het EU-modellenrecht naast de ingeschreven ook een niet-ingeschreven variant. De criteria voor totstandkoming zijn gelijk, alleen ontstaat een niet-ingeschreven model net als bij auteursrechten ‘vanzelf’, als hieraan is voldaan. Een niet-ingeschreven model is minder lang geldig: 3 jaar, tegenover (maximaal) 25 jaar voor een ingeschreven model. 

Voor het modellenrecht gelden (zowel voor de Benelux als voor de EU) de volgende twee vereisten. Er moet sprake zijn van nieuwheid, en van een eigen karakter. Voor nieuwheid is het van belang dat het product niet meer dan één jaar voor de inschrijving al ergens openbaar is gemaakt. Dat geldt ook voor u als ontwerper. Het eigen karakter ziet erop dat het product voldoende te onderscheiden is van andere modellen die al bestaan. Weer terug naar de kaasschaven: voor een geldig modellenrecht is het nodig dat de kaasschaaf voldoende verschilt van alle kaasschaven die er al zijn (en waarvan de ontwerper redelijkerwijs op de hoogte moet zijn). 

Net als bij het auteursrecht geldt dat het modellenrecht niet ziet op de techniek. Functionele aspecten kunnen daardoor ook niet door het modellenrecht worden beschermd. Daarnaast beschermt het modellenrecht alleen wat zichtbaar is bij normaal gebruik van het product. Waar het modellenrecht van het auteursrecht verschilt, is het creativiteitsvereiste (dat geldt voor het auteursrecht). Voor modellenrecht hoeft een keuze niet per se creatief te zijn (zolang het maar wel nieuw is en een eigen karakter heeft) In de praktijk is het daardoor makkelijker om productvormgeving te laten beschermen door het modellenrecht dan door het auteursrecht, al is het onderscheid soms niet makkelijk te duiden. 

Bescherming tegen onrechtmatige namaak

Mocht uw product qua vormgeving niet (meer) zijn beschermd door bovengenoemde IE-rechten, dan kan het namaken en verder verhandelen van een product onder omstandigheden alsnog onrechtmatig zijn. Dit wordt ‘slaafse nabootsing’ genoemd. Het gaat dan om gevallen waarbij het nagemaakte product op onnodige/onrechtmatige wijze verwarring veroorzaakt bij consumenten.

Het kan bijvoorbeeld gaan om verwarring van welke onderneming het product afkomstig is. Wanneer de namakende partij ook even zo goed een andere weg had kunnen inslaan met betrekking tot de productvormgeving zonder afbreuk te doen aan de bruikbaarheid daarvan, maar dat niet deed waardoor verwarringsgevaar ontstaat, kan er sprake zijn van slaafse nabootsing. Wel is dan nog vereist dat uw product (als oorspronkelijke product) een ‘eigen gezicht’ heeft in de markt. Dit is een streng vereiste. De productvormgeving zelf moet daardoor al een bepaalde connectie met uw onderneming oproepen. 

Slaafse nabootsing wordt in de praktijk ook wel gezien als een vangnet voor wanneer bescherming door IE-rechten niet (meer) mogelijk is. Door de strenge voorwaarden neemt de rechter slaafse nabootsing zelden aan. Daarom raden wij aan om tijdig te onderzoeken welke IE-rechten uw product wél kunnen beschermen. 

Conclusie

Er zijn veel manieren waarop u uw productvormgeving kunt laten beschermen. Daarnaast is het ook mogelijk dat er al rechten rusten op uw productvormgeving. 

Bent u een onderneming of professioneel ontwerper in de maakindustrie en wilt u weten hoe u uw product het beste kunt beschermen? Of ondervindt u last van een partij die uw producten kopieert? Of bent u wellicht zelf beticht van inbreuk op de IE-rechten van een ander? Neem dan contact met ons op voor gericht advies.